Dział programu

Temat

ocena

dopuszczający

       dostateczny

dobry

bardzo dobry

I. Biologia – nauka o życiu

1. Biologia jako nauka

Uczeń:

• określa przedmiot badań biologii jako nauki

• podaje przykłady dziedzin biologii

• wymienia źródła wiedzy biologicznej

• wyjaśnia, do czego służą atlasy i klucze

• wymienia cechy organizmów żywych

Uczeń:

• potrafi korzystać z poszczególnych źródeł wiedzy

• rozróżnia próbę kontrolną i badawczą

Uczeń:

• charakteryzuje wybrane dziedziny biologii

• posługuje się właściwymi źródłami wiedzy biologicznej podczas rozwiązywania problemów

Uczeń:

• objaśnia zasadę stopniowego komplikowania się poziomów organizacji życia

• wykorzystuje atlasy do rozpoznawania pospolitych gatunków organizmów

2. Komórkowa budowa organizmów

• wskazuje komórkę jako podstawową jednostkę organizacji życia

• wymienia struktury budowy komórki roślinnej, zwierzęcej, grzyba i bakterii

• podaje funkcje poszczególnych organelli

• odróżnia  na schemacie lub po opisie poszczególne składniki komórki

• wyjaśnia rolę poszczególnych elementów komórki

• porównuje budowę różnych komórek

• omawia budowę i funkcje organelli komórkowych

• analizuje różnice między poszczególnymi typami komórek

3. Systematyczny podział organizmów

• wymienia jednostki klasyfikacji biologicznej

• wyjaśnia, czym zajmuje się systematyka

• podaje kryteria wyróżnienia pięciu królestw

• charakteryzuje dawne sposoby klasyfikacji organizmów

• omawia zasady systemu

 klasyfikacji biologicznej

• ocenia sztuczne i naturalne systemy podziału organizmów

• uzasadnia potrzebę klasyfikowania organizmów

II. Jedność i różnorodność organizmów

4. Sposoby odżywiania się organizmów

• określa, czym jest odżywianie

• wymienia podstawowe sposoby odżywiania się organizmów

• omawia różnice między organizmami samożywnymi a cudzożywnymi

• wymienia czynniki niezbędne do życia organizmów samożywnych i cudzożywnych

• wymienia substraty i produkty fotosyntezy

• wyjaśnia, na czym polega fotosynteza

• charakteryzuje różne strategie odżywiania

• wykazuje różnorodność odżywiania się organizmów cudzożywnych

• określa warunki przebiegu fotosyntezy

• ocenia, czy dany organizm jest samożywny, czy cudzożywny

• wykazuje różnice w pobieraniu i trawieniu pokarmów u różnych organizmów

• wyjaśnia, na czym polega chemosynteza

5. Sposoby oddychania organizmów

• określa, czym jest oddychanie

• wyjaśnia, na czym polega wymiana gazowa

• omawia różne sposoby   oddychania

• wymienia przykłady organizmów ilustrujących różne sposoby oddychania

•wskazuje mitochondrium jako miejsce zachodzenia oddychania komórkowego

• uzasadnia, że oddychanie jest procesem niezbędnym do życia

• rozróżnia wymianę gazową i oddychanie wewnątrzkomórkowe

• wykazuje zależność między środowiskiem życia a budową narządów wymiany gazowej

• porównuje oddychanie tlenowe i beztlenowe

• omawia znaczenie fermentacji

• zapisuje słownie równanie reakcji oddychania tlenowego

6. Sposoby rozmnażania się organizmów

• określa, czym jest rozmnażanie

• wyróżnia rozmnażanie płciowe i bezpłciowe

• podaje przykłady płciowego i bezpłciowego rozmnażania się organizmów

• rozpoznaje sposoby rozmnażania się organizmów

• wyjaśnia, na czym polega rozmnażanie bezpłciowe

• omawia różnice między rozwojem prostym a złożonym

• charakteryzuje rodzaje rozmnażania

• ocenia znaczenie przemiany pokoleń

• charakteryzuje typy rozwoju zarodka

• stosuje w praktyce wiadomości dotyczące rozmnażania wegetatywnego

• wykazuje związek między sposobem zapłodnienia a środowiskiem życia organizmów

• ocenia znaczenie samozapłodnienia

III. Bakterie i wirusy. Organizmy beztkankowe

7. Bakterie a wirusy

• wymienia miejsca występowania bakterii i wirusów

• rozpoznaje i podaje nazwy form morfologicznych bakterii widocznych na ilustracji

• podaje charakterystyczne cechy budowy bakterii i wirusów

• wymienia cechy, którymi wirusy różnią się od organizmów

• podaje przykłady bakterii i wirusów

• określa znaczenie bakterii w przyrodzie i gospodarce człowieka

• charakteryzuje wybrane czynności życiowe bakterii

• wymienia choroby bakteryjne i wirusowe

• ocenia znaczenie bakterii i wirusów

• określa warunki tworzenia się przetrwalników

• ocenia rolę bakterii jako symbiontów i destruentów

8. Różnorodność protistów

• wymienia miejsca występowania protistów

• wymienia grupy organizmów należących do protistów

• omawia czynności życiowe poszczególnych grup protistów

• charakteryzuje poszczególne grupy protistów

• wykazuje chorobotwórcze znaczenie protistów

• porównuje czynności życiowe poszczególnych grup protistów

• wymienia choroby wywoływane przez protisty

• rysuje i opisuje budowę przedstawicieli protistów

9. Glony – przedstawiciele trzech królestw

• wskazuje środowisko życia glonów

• podaje przykłady organizmów należących do glonów

• wymienia wspólne cechy organizmów zaliczanych do glonów

• omawia znaczenie glonów w przyrodzie i gospodarce człowieka

• wyjaśnia, że glony to grupa ekologiczna, do której należą przedstawiciele trzech królestw

• omawia wybrane czynności życiowe glonów

• analizuje wpływ zakwitów glonów na inne organizmy w środowisku

• ocenia znaczenie glonów w przyrodzie i gospodarce człowieka

• wyjaśnia zależność
między głębokością a występowaniem określonych grup glonów

10. Charakterystyka grzybów i porostów

• podaje przykłady grzybów i porostów

• opisuje budowę grzybów

• wymienia sposoby rozmnażania się grzybów

• rozpoznaje porosty wśród innych organizmów

• omawia czynności życiowe grzybów

• podaje przykłady znaczenia grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka

• rozpoznaje porosty jako organizmy zbudowane z grzybni i glonu

• wyjaśnia, co to jest grzybica

• charakteryzuje budowę grzybów owocnikowych

• omawia sposoby rozmnażania się grzybów

• analizuje znaczenie grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka

• wykonuje i opisuje rysunek wskazanych grzybów

• wykazuje znaczenie mikoryzy dla grzyba i rośliny

• określa znaczenie poszczególnych komponentów w budowie plechy porostu

• proponuje sposób badania czystości powietrza, znając wrażliwość porostów na zanieczyszczenia

• rozpoznaje i podaje nazwy różnych form morfologicznych porostów

IV. Świat roślin

11.Budowa i funkcje tkanek roślinnych

• wyjaśnia, czym jest tkanka

• podaje przykłady tkanek roślinnych

• dokonuje podziału tkanek roślinnych na twórcze i stałe

• wymienia cechy budowy poszczególnych tkanek roślinnych

• opisuje funkcje wskazanych tkanek

• charakteryzuje budowę, rozmieszczenie i funkcje poszczególnych tkanek roślinnych

• wykazuje związek budowy wskazanej tkanki z jej funkcją

12. Budowa i funkcje korzenia

• wymienia podstawowe funkcje korzenia

• rozpoznaje systemy korzeniowe

• rozpoznaje modyfikacje korzeni

• omawia budowę
zewnętrzną korzenia

• analizuje budowę wewnętrzną korzenia jako funkcjonalnej całości

• charakteryzuje przyrost na długość

• rysuje różne systemy korzeniowe

• wyjaśnia sposób pobierania wody przez roślinę

• projektuje doświadczenie świadczące o przewodzeniu wody z korzenia do łodygi

• charakteryzuje modyfikacje korzeni

13. Budowa i funkcje łodygi

• omawia funkcje łodygi

• podaje nazwy elementów budowy zewnętrznej łodygi

• rozpoznaje tkanki budujące łodygę

• rozróżnia rodzaje łodyg

• rysuje schematycznie przekrój poprzeczny i podłużny łodygi

• analizuje związek budowy zmodyfikowanych łodyg z ich funkcjami

14. Liść – wytwórnia pokarmu

• wymienia funkcje liści

• rozpoznaje elementy budowy liścia

• rozpoznaje liście pojedyncze i złożone

• rozpoznaje różne modyfikacje liści

• rozróżnia typy ulistnienia łodygi

• rozpoznaje rodzaje unerwienia liści

• omawia funkcje poszczególnych modyfikacji liści

• analizuje funkcje poszczególnych elementów budowy anatomicznej liścia

• rysuje różne typy ulistnienia łodygi

15. Mszaki-rośliny o cechach plechowców i organowców

• wymienia miejsca występowania mszaków

• podaje nazwy organów mszaków

• rozpoznaje mszaki wśród innych roślin

• omawia znaczenie mszaków w przyrodzie i gospodarce człowieka

• analizuje cykl rozwojowy mszaków

• rysuje mech i podpisuje jego organy

• wyjaśnia, dlaczego mszaki są najprostszymi roślinami lądowymi

16. Paprotniki- pierwsze organowce

• wymienia miejsca występowania paprotników

• rozpoznaje organy paproci

• rozpoznaje paprotniki wśród innych roślin

• wyjaśnia rolę poszczególnych organów paprotników

• analizuje cykl rozwojowy paproci

• charakteryzuje skrzypy, widłaki i paprocie

• rozpoznaje za pomocą atlasów 5 gatunków rodzimych paprotników

17. Rośliny nagonasienne

• wymienia miejsca występowania roślin nagonasiennych

• rozpoznaje rośliny nagonasienne wśród innych roślin

• wymienia przystosowania roślin nagonasiennych do warunków życia

• omawia znaczenie roślin nagonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka

• analizuje cykl rozwojowy sosny

• rozpoznaje rodzime gatunki nagonasiennych

• określa, z jakiego gatunku drzewa lub krzewu pochodzi wskazana szyszka

• dowodzi związku budowy roślin nagonasiennych ze środowiskiem ich życia

18. Rośliny okrytonasienne

• wymienia miejsca występowania roślin okrytonasiennych

• podaje nazwy elementów budowy kwiatu

• rozróżnia kwiat i kwiatostan

• rozpoznaje rośliny okrytonasienne wśród innych roślin

• wymienia sposoby rozsiewania nasion i owoców

• rozróżnia owoce pojedyncze i złożone

• omawia znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka

• omawia funkcje poszczególnych elementów budowy kwiatu

• analizuje cykl rozwojowy roślin okrytonasiennych

• ocenia znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka

• wykazuje związek budowy kwiatu ze sposobem zapylania

• charakteryzuje sposoby rozsiewania nasion i owoców, wykazując związek z ich budową

• rozpoznaje 5 gatunków drzew okrytonasiennych występujących w Polsce

V. Świat bezkręgowców

19. Budowa i funkcje tkanek zwierzęcych

• wyjaśnia, czym jest tkanka

• wymienia podstawowe rodzaje tkanek zwierzęcych

• określa najważniejsze funkcje poszczególnych tkanek zwierzęcych

• wymienia rodzaje tkanki łącznej

• podaje rozmieszczenie przykładowych tkanek zwierzęcych w organizmie

• charakteryzuje budowę poszczególnych tkanek zwierzęcych

• rysuje schemat komórki nerwowej i opisuje poszczególne elementy jej budowy

• rozpoznaje  na ilustracji rodzaje tkanek

• opisuje rodzaje tkanki nabłonkowej

• charakteryzuje rolę poszczególnych składników morfotycznych krwi

20. Charakterystyka gąbek i parzydełkowców

• wyjaśnia, co to są gąbki

• podaje miejsca występowania gąbek i parzydełkowców

• wymienia charakterystyczne cechy gąbek i parzydełkowców

• omawia znaczenie gąbek i parzydełkowców w przyrodzie

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe gąbek i parzydełkowców

• wyjaśnia mechanizm ruchu parzydełkowców

• wykazuje związek budowy gąbek i parzydełkowców ze środowiskiem ich życia

• wyjaśnia sposób działania parzydełka

21. Płazińce i nicienie- zwierzęta w większości pasożytnicze

• wymienia charakterystyczne cechy płazińców i nicieni

• charakteryzuje tasiemce i glisty jako pasożyty układu pokarmowego

• wyjaśnia, w jaki sposób można ustrzec się przez zakażaniem pasożytniczymi płazińcami i nicieniami

• wskazuje na ilustracji elementy budowy tasiemca

• omawia drogi zakażenia pasożytniczymi płazińcami i nicieniami

• dowodzi, że tasiemce są przystosowane do pasożytniczego trybu życia

• omawia różnice między płazińcami a nicieniami

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe płazińców i nicieni

• charakteryzuje symetrię ciała płazińców

22. Pierścienice- zwierzęta o segmentowanym ciele

• rozpoznaje pierścienice wśród innych zwierząt

• wymienia charakterystyczne cechy pierścienic

• charakteryzuje układ krwionośny pierścienic

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe pierścienic

• wykazuje związek budowy pijawki z pasożytniczym trybem jej życia

• dowodzi, że pierścienice są bardziej rozwiniętymi zwierzętami niż płazińce i nicienie

• projektuje doświadczenie wykazujące znaczenie dżdżownic w użyźnianiu gleby

23. Bogactwo stawonogów

• rozpoznaje stawonogi wśród innych zwierząt

• rozpoznaje na ilustracji przeobrażenie zupełne i niezupełne owadów

• wymienia charakterystyczne cechy budowy skorupiaków, owadów i pajęczaków

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe stawonogów

• dowodzi, że owady są przystosowane do życia w środowisku lądowym

• dowodzi istnienia związku między środowiskiem życia a narządami wymiany gazowej

­­24. Charakterystyka mięczaków

• rozpoznaje ślimaki, małże i głowonogi wśród innych zwierząt

• wymienia charakterystyczne cechy mięczaków

• wymienia części ciała ślimaków, małży i głowonogów

• wymienia narządy oddechowe mięczaków

• wskazuje małże jako organizmy produkujące perły

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe mięczaków

• wyjaśnia zasady funkcjonowania otwartego układu krwionośnego

• porównuje budowę ślimaków, małży i głowonogów

• wykazuje związek budowy mięczaków ze środowiskiem ich życia

• opisuje sposoby poruszania się poszczególnych grup mięczaków

VI. Świat kręgowców

25. Porównanie bezkręgowców i kręgowców

• określa pokrycie ciała bezkręgowców i kręgowców

• podaje nazwy elementów szkieletu kręgowców

• wymienia funkcje szkieletu bezkręgowców

• podaje przykłady szkieletów bezkręgowców

• wymienia elementy budowy układu nerwowego bezkręgowców i kręgowców

• charakteryzuje poszczególne elementy szkieletu kręgowców

• porównuje układ krwionośny bezkręgowców i kręgowców

• porównuje budowę układu nerwowego bezkręgowców i kręgowców

26. Ryby – kręgowce wodne

27. Płazy – zwierzęta dwuśrodowiskowe

• charakteryzuje ryby

• podaje nazwy płetw ryby

• rozpoznaje skrzela jako narządy wymiany gazowej

• określa środowiska życia płazów

• charakteryzuje płazy

• wymienia stadia rozwojowe żaby

• podaje po dwa przykłady płazów ogoniastych i bezogonowych

• wymienia przystosowania ryb do życia w wodzie

• określa rodzaj zapłodnienia u ryb

• wymienia przystosowania płazów do życia w wodzie i na lądzie

• wyjaśnia, na czym polega hibernacja

• omawia cykl rozwojowy żaby

• omawia wybrane czynności życiowe ryb

• określa charakterystyczne cechy rozmnażania ryb

• wyjaśnia przyczyny wędrówek ryb

• rozpoznaje przedstawicieli ryb i wskazuje ich cechy

• omawia wybrane czynności życiowe płazów

• charakteryzuje płazy ogoniaste i bezogonowe

• rozpoznaje przedstawicieli płazów i wskazuje ich specyficzne cechy

• charakteryzuje wymianę gazową u ryb

• porównuje układ krwionośny ryby i dżdżownicy

• wykazuje związek trybu życia płazów z ich zmiennocieplnością

• wykazuje związek budowy płazów ze środowiskami ich życia

28. Świat gadów

• określa środowisko życia gadów

• charakteryzuje gady

• podaje cztery przykłady gadów występujących w Polsce

• wymienia przystosowania gadów do życia na lądzie

• omawia znaczenie błon płodowych w rozwoju gadów

• wymienia narządy zmysłów gadów

• omawia wybrane czynności życiowe gadów

• charakteryzuje funkcje poszczególnych błon płodowych

• rozpoznaje przedstawicieli gadów i wskazuje ich specyficzne cechy

• analizuje pokrycie ciała gadów w aspekcie ochrony przed utratą wody

• wykazuje związek budowy gadów ze środowiskiem ich życia

• wykazuje związek między sposobem rozmnażania i typem rozwoju a środowiskiem życia gadów

29. Ptaki – kręgowce latające

• charakteryzuje ptaki

• wymienia ptaki różnych środowisk

• wyjaśnia konieczność migracji ptaków

• wymienia przystosowania budowy ptaków do lotu

• omawia różnice pomiędzy gniazdownikami i zagniazdownikami oraz podaje ich przykłady

• rozpoznaje rodzaje piór ptaków

• wymienia elementy budowy jaja

• określa środowisko życia ptaka na podstawie budowy jego kończyn

• określa rodzaj pobieranego przez ptaka pokarmu na podstawie budowy jego dzioba

• omawia wybrane czynności życiowe ptaków

• rozpoznaje przedstawicieli ptaków i wskazuje ich specyficzne cechy

• charakteryzuje poszczególne elementy budowy jaja

• wykazuje związek między przebiegiem wymiany gazowej u ptaków a ich przystosowaniem do lotu

30. Świat ssaków

• omawia charakterystyczne cechy ssaków

• podaje przykłady siedlisk zajmowanych przez ssaki

• rozróżnia ssaki wśród innych zwierząt

• wymienia narządy zmysłów ssaków

• wyjaśnia rolę gruczołów potowych i włosów w termoregulacji

• podaje przykłady gatunków ssaków

• rozróżnia uzębienie drapieżnika i roślinożercy

• wymienia przystosowania ssaków do zajmowania różnych siedlisk

• charakteryzuje funkcje skóry

• omawia zalety pęcherzykowej budowy płuc

• porównuje budowę ssaków wodnych i lądowych

• ocenia znaczenie ssaków w życiu i gospodarce człowieka

• projektuje doświadczenie wykazujące wydzielniczą i wydalniczą funkcję skóry

• wykazuje związek między funkcjonowaniem poszczególnych narządów zmysłów a trybem życia

Dział

Poziom wymagań

konieczny

podstawowy

rozszerzający

dopełniający

I. Organizm człowieka. Skóra – powłoka organizmu

Uczeń:

• wymienia dziedziny biologii zajmujące się budową
i funkcjonowaniem człowieka

• wskazuje komórkę jako element budulcowy ciała człowieka

• wylicza układy narządów człowieka

Uczeń:

• klasyfikuje człowieka do królestwa zwierząt

• opisuje podstawowe funkcje poszczególnych układów

Uczeń:

• opisuje cechy różniące człowieka od innych zwierząt

• wyjaśnia, na czym polega homeostaza

• charakteryzuje poszczególne odmiany ludzkie

Uczeń:

• opisuje hierarchiczną budowę organizmu człowieka

• wykazuje, na podstawie dotychczasowych wiadomości, współzależność poszczególnych układów

w organizmie człowieka 

• wymienia podstawowe funkcje skóry

• wymienia wytwory naskórka

• podaje funkcje skóry
i warstwy podskórnej

• wylicza warstwy skóry

• wykazuje na konkretnych przykładach zależność funkcji skóry od jej budowy

• opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka

• planuje doświadczenie wykazujące, że skóra jest narządem zmysłu

• wymienia choroby skóry

• podaje przykłady dolegliwości skóry

• omawia zasady pielęgnacji skóry młodzieńczej

• wyjaśnia konieczność dbania o skórę

• klasyfikuje rodzaje oparzeń
i odmrożeń

• omawia zasady udzielania pierwszej pomocy w przypadku oparzeń

• omawia objawy dolegliwości skóry

• wyjaśnia, czym są alergie skórne

• proponuje środki do pielęgnacji skóry młodzieńczej

• ocenia wpływ promieni słonecznych na skórę

• demonstruje zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku oparzeń

II. Aparat ruchu

• wskazuje elementy biernego
i czynnego aparatu ruchu

• podaje nazwy wskazanych elementów budowy szkieletu

• wskazuje na schemacie, rysunku, modelu szkielet osiowy, obręczy i kończyn

• rozpoznaje różne kształty kości

• wyjaśnia sposób działania biernego i czynnego aparatu ruchu

• wskazuje różnice w budowie kości długiej i płaskiej

• porównuje kości o różnych kształtach

• wylicza elementy szkieletu osiowego

• wymienia elementy budujące klatkę piersiową

• podaje nazwy odcinków kręgosłupa

• wskazuje na modelu lub ilustracji mózgo-
i trzewioczaszkę 

• wymienia narządy chronione przez klatkę piersiową

• wskazuje na schemacie, rysunku, modelu elementy szkieletu osiowego

• wymienia kości budujące szkielet osiowy

• charakteryzuje funkcje szkieletu osiowego

• wyjaśnia związek budowy czaszki z pełnionymi przez nią funkcjami

• omawia rolę chrząstek
w budowie klatki piersiowej

• wykazuje związek budowy odcinków kręgosłupa
z pełnioną przez nie funkcją

• wymienia elementy budowy obręczy barkowej
i miednicznej

• wskazuje na modelu lub schemacie kości kończyn górnej i dolnej

• wymienia rodzaje połączeń kości

• opisuje budowę stawu

• rozpoznaje rodzaje stawów

• odróżnia staw zawiasowy od kulistego

• wymienia kości tworzące obręcze barkową i miedniczną

• porównuje budowę kończyny górnej i dolnej

• charakteryzuje połączenia kości

• wykazuje związek budowy
z funkcją kończyny dolnej

• wykazuje związek budowy obręczy miednicznej
z pełnioną przez nią funkcją

• wyjaśnia związek budowy stawu z zakresem ruchu kończyny

• opisuje budowę fizyczną kości

• wskazuje miejsce występowania szpiku kostnego

• omawia doświadczenie wykazujące

skład chemiczny kości

• charakteryzuje zmiany zachodzące w układzie kostnym wraz z wiekiem

• omawia znaczenie składników chemicznych w budowie kości

• opisuje rolę szpiku kostnego

• planuje doświadczenie wykazujące skład chemiczny kości

• wskazuje na ilustracji najważniejsze mięśnie szkieletowe przy pomocy nauczyciela

• wymienia rodzaje tkanki mięśniowej

• wskazuje położenie tkanki mięśniowej gładkiej
i poprzecznie prążkowanej szkieletowej

• podaje warunki niezbędne do prawidłowego funkcjonowania mięśni

• określa funkcje wskazanych mięśni szkieletowych

• opisuje budowę tkanki mięśniowej

• wykonuje rysunek tkanki mięśniowej spod mikroskopu

• wyjaśnia na czym polega antagonistyczne działanie mięśni

• przedstawia negatywny wpływ środków dopingujących na zdrowie człowieka

• rozpoznaje mięśnie szkieletowe wskazane na ilustracji 

• opisuje czynności mięśni wskazanych na schemacie

• rozpoznaje pod mikroskopem różne rodzaje tkanki mięśniowej

• wyjaśnia warunki prawidłowej pracy mięśni

• analizuje przyczyny urazów ścięgien

• wykazuje związek budowy
z funkcją tkanki mięśniowej

• uzasadnia konieczność regularnych ćwiczeń gimnastycznych

• wymienia naturalne krzywizny kręgosłupa

• opisuje przyczyny powstawania wad postawy

• przewiduje skutki przyjmowania nieprawidłowej postawy ciała

• wymienia choroby aparatu ruchu

• rozpoznaje na ilustracji wady postawy

• wskazuje ślad stopy
z płaskostopiem

• opisuje urazy kończyn

• omawia zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku urazów kończyn

• rozpoznaje naturalne krzywizny kręgosłupa

• wyjaśnia przyczyny wad postawy

• omawia sposoby zapobiegania deformacjom szkieletu

• określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała

• omawia przyczyny chorób aparatu ruchu

• omawia przyczyny zmian zachodzących w układzie kostnym na skutek osteoporozy

• wyszukuje informacje dotyczące zapobiegania płaskostopiu

• wyjaśnia konieczność rehabilitacji po urazach

• planuje i demonstruje udzielanie pierwszej pomocy w przypadku urazów kończyn

III. Układ pokarmowy

• wymienia podstawowe składniki pokarmowe

• wymienia produkty spożywcze zawierające białko

• podaje źródła węglowodanów

• wylicza pokarmy zawierające tłuszcze

• klasyfikuje składniki odżywcze na budulcowe
i energetyczne

• określa aminokwasy jako cząsteczki budulcowe białek

• omawia rolę składników pokarmowych w organizmie

• określa znaczenie błonnika
w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego

• uzasadnia konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw

• porównuje pokarmy pełnowartościowe i niepełnowartościowe

• charakteryzuje rolę tłuszczów w organizmie

• wymienia najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów

• wyjaśnia związek między spożywaniem produktów białkowych a wzrostem ciała

• porównuje wartość energetyczną węglowodanów i tłuszczów

• wyjaśnia skutki nadmiernego spożywania tłuszczów

• wykazuje kluczową rolę węgla dla istnienia życia

• identyfikuje podstawowe składniki pokarmowe z podstawowymi grupami związków chemicznych występujących w organizmach

• omawia rolę trzech witamin rozpuszczalnych w wodzie
i dwóch rozpuszczalnych
w tłuszczach

• podaje rolę dwóch makroelementów

• wymienia po trzy makroelementy

i mikroelementy

• rozróżnia witaminy rozpuszczalne w wodzie
i w tłuszczach

• rola wody w organizmie

• charakteryzuje rodzaje witamin

• przedstawia rolę i skutki niedoboru witamin A, C, B6, B12, kwasu foliowego, D

• przedstawia rolę i skutki niedoboru składników mineralnych (Mg, Fe, Ca)

• omawia znaczenie makroelementów
i mikroelementów
w organizmie człowieka

• analizuje skutki niedoboru witamin, makroelementów
i mikroelementów

• omawia rolę aminokwasów egzogennych w organizmie

• wyjaśnia, na czym polega trawienie

• wymienia rodzaje zębów
u człowieka

• podaje funkcje wątroby
i trzustki

• podaje nazwy procesów zachodzących
w poszczególnych odcinkach przewodu pokarmowego

• opisuje rolę poszczególnych rodzajów zębów

• wskazuje odcinki przewodu pokarmowego na planszy lub modelu

• rozpoznaje wątrobę i trzustkę na schemacie

• lokalizuje wątrobę i trzustkę na własnym ciele

• charakteryzuje zęby człowieka

• omawia funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego

• lokalizuje odcinki przewodu pokarmowego, wskazując odpowiednie miejsca na powierzchni ciała

• omawia znaczenie procesu trawienia

• omawia rolę poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego

• opisuje procesy trawienia we wszystkich odcinkach przewodu pokarmowego

• wymienia czynniki, od których zależy rodzaj diety

• określa zasady zdrowego żywienia

• wymienia choroby układu pokarmowego

• wskazuje grupy pokarmów na piramidzie żywieniowej

• przewiduje skutki złego odżywiania się

• wyjaśnia, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną
i dostosowaną do potrzeb organizmu (wiek, stan zdrowia, tryb życia, aktywność fizyczna, pora roku itp.)

• określa przyczyny chorób układu pokarmowego

• omawia zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku zakrztuszenia

• objaśnia pojęcie „wartość energetyczna pokarmu”

• wykazuje zależność między dietą a czynnikami, które ją warunkują

• charakteryzuje choroby układu pokarmowego

• wykazuje zależność między higieną odżywiania się
a profilaktyką chorób układu pokarmowego

• przygotowuje wystąpienie na temat chorób związanych
z zaburzeniami w łaknieniu
i przemianie materii

• demonstruje i komentuje udzielanie pierwszej pomocy w przypadku zakrztuszenia

IV. Układ krążenia

• podaje nazwy elementów morfotycznych krwi

• wymienia grupy krwi

• wylicza składniki biorące udział w krzepnięciu krwi

• omawia funkcje krwi

• wskazuje uniwersalnego dawcę i biorcę

• przedstawia społeczne znaczenie

krwiodawstwa

• omawia znaczenie krwi

• charakteryzuje elementy morfotyczne krwi

• omawia rolę hemoglobiny

• omawia zasady transfuzji krwi

• wyjaśnia mechanizm krzepnięcia krwi

• rozpoznaje elementy morfotyczne krwi na podstawie obserwacji mikroskopowej

• wymienia narządy, w których przemieszcza się krew

• omawia na ilustracji mały
i duży obieg krwi

• omawia funkcje wybranego naczynia krwionośnego

• porównuje budowę i funkcje żył, tętnic i naczyń włosowatych

• opisuje funkcje zastawek żylnych

• porównuje krwiobieg mały
i duży

• charakteryzuje cel krwi płynącej w małym i dużym krwiobiegu

• rozpoznaje poszczególne naczynia krwionośne na ilustracji

• wykazuje związek budowy naczyń krwionośnych
z pełnionymi przez nie funkcjami

• wskazuje na sobie położenie serca

• wymienia elementy budowy serca

• rozpoznaje elementy budowy serca i naczynia krwionośnego na schemacie (ilustracji z podręcznika)

• wyjaśnia, czym jest puls

• opisuje mechanizm pracy serca

• omawia fazy pracy serca

• mierzy koledze puls

• podaje prawidłowe ciśnienie krwi u zdrowego człowieka

• wykazuje rolę zastawek w funkcjonowaniu serca

• porównuje wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego

• wymienia choroby układu krwionośnego

• omawia pierwszą pomoc
w wypadku krwawień
i krwotoków

• wymienia cechy układu limfatycznego

• wymienia narządy układu limfatycznego

• odczytuje wyniki badania laboratoryjnego

• wymienia czynniki wpływające korzystnie na funkcjonowanie układu krwionośnego

• przedstawia znaczenie aktywności fizycznej
i prawidłowej diety dla właściwego funkcjonowania układu krążenia

• opisuje budowę układu limfatycznego

• omawia rolę węzłów chłonnych

• analizuje przyczyny chorób układu krwionośnego

• charakteryzuje objawy krwotoku żylnego i tętniczego

• opisuje rolę układu limfatycznego

• omawia rolę śledziony, grasicy i migdałków

• przygotowuje portfolio na temat chorób układu krwionośnego

• demonstruje pierwszą pomoc w przypadku krwotoków

• przygotowuje wywiad
z pracownikiem służby zdrowia na temat chorób układu krwionośnego

• porównuje układ limfatyczny i krwionośny

• wymienia elementy układu odpornościowego

• definiuje szczepionkę
i surowicę jako czynniki odpowiadające za odporność nabytą

• wyróżnia odporność swoistą
i nieswoistą, czynną i bierną, naturalną i sztuczną

• wyjaśnia, że AIDS jest chorobą wywołaną przez HIV

• wyjaśnia, na czym polega transplantacja narządów

• podaje przykłady narządów, które można przeszczepiać

• omawia rolę elementów układu odpornościowego

• charakteryzuje rodzaje odporności

• wyjaśnia sposób działania HIV 

• wyjaśnia mechanizm działania odporności swoistej

• opisuje rodzaje leukocytów

• odróżnia działanie szczepionki od surowicy

• przedstawia znaczenie przeszczepów oraz zgody na transplantację narządów po śmierci

V. Układ oddechowy

• wymienia odcinki układu oddechowego

• definiuje płuca jako miejsce wymiany gazowej

• omawia funkcje elementów układu oddechowego

• opisuje rolę nagłośni

• wyróżnia drogi oddechowe
i narządy wymiany gazowej

• wykazuje związek budowy elementów układu oddechowego z pełnionymi funkcjami

• odróżnia głośnię i nagłośnię

• demonstruje mechanizm modulacji głosu

• wymienia narządy biorące udział w procesie wentylacji

• demonstruje na sobie mechanizm wdechu
i wydechu

• wskazuje różnice w ruchach klatki piersiowej i przepony podczas wdechu i wydechu

• przedstawia rolę krwi
w transporcie gazów oddechowych

• oblicza ilość wdechów
i wydechów przed i po wysiłku

• wyróżnia mechanizm wentylacji i oddychania komórkowego

• wyjaśnia zależność między ilością oddechów a wysiłkiem

• opisuje dyfuzję O2 i CO2 zachodzącą w pęcherzykach płucnych

• interpretuje wyniki doświadczenia na wykrywanie CO2 w powietrzu wydychanym

• analizuje proces wymiany gazowej w płucach i tkankach

• definiuje mitochondrium jako miejsce oddychania wewnątrzkomórkowego

• wskazuje ATP jako nośnik energii

• zapisuje słownie równanie reakcji chemicznej ilustrujące utlenianie glukozy

• omawia zawartość gazów
w powietrzu wdychanym
i wydychanym

• określa znaczenie oddychania wewnątrzkomórkowego

• zapisuje utlenianie glukozy równaniem reakcji chemicznej

• omawia rolę ATP w procesie utleniania biologicznego

• opisuje zależność między ilością mitochondriów a zapotrzebowaniem narządów na energię

• przedstawia graficznie zawartość gazów w powietrzu wdychanym i wydychanym

• definiuje kichanie i kaszel jako reakcje obronne organizmu

• wymienia kilka chorób układu oddechowego

• wskazuje źródła infekcji górnych i dolnych dróg układu oddechowego

• określa sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego

• opisuje przyczyny astmy

• omawia zasady postępowania w przypadku utraty oddechu

• podaje objawy wybranych chorób układu oddechowego

• wyjaśnia związek między wdychaniem powietrza przez nos a profilaktyką chorób układu oddechowego

• wykazuje zależność między skażeniem środowiska
a zachorowalnością na astmę

• demonstruje zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku zatrzymania oddechu

VI. Układ wydalniczy

• wymienia przykłady substancji, które są wydalane przez organizm człowieka

• wskazuje miejsce powstawania moczu pierwotnego na modelu lub ilustracji

• wyjaśnia pojęcia „wydalanie” i „defekacja”

• wymienia drogi wydalania zbędnych produktów przemiany materii

• porównuje wydalanie
i defekację

• omawia na podstawie ilustracji proces powstawania moczu

• rozpoznaje na modelu lub materiale świeżym warstwy budujące nerkę 

• omawia rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy organizmu

• wymienia choroby układu wydalniczego

• określa dzienne zapotrzebowanie organizmu człowieka na wodę

• uzasadnia konieczność regularnego opróżniania pęcherza moczowego

• omawia na ilustracji przebieg dializy

• omawia przyczyny chorób układu wydalniczego

• uzasadnia konieczność picia dużych ilości wody podczas leczenia schorzeń nerek

• ocenia rolę dializy
w ratowaniu życia

VII. Regulacja nerwowo-hormonalna

• wymienia gruczoły dokrewne i wydzielane przez nie hormony

• wskazuje na ilustracji położenie najważniejszych gruczołów dokrewnych

• klasyfikuje gruczoły na wydzielania zewnętrznego
i wewnętrznego

• wyjaśnia pojęcie „gruczoł dokrewny”

• wyjaśnia, czym są hormony

• określa cechy hormonów

• przyporządkowuje nazwy gruczołów do wytwarzanych przez nie hormonów

• przedstawia biologiczną rolę: hormonu wzrostu, tyroksyny, insuliny, adrenaliny, testosteronu, estrogenów

• omawia znaczenie swoistego działania hormonów

• wymienia skutki nadmiaru i niedoboru hormonu wzrostu

• wyjaśnia pojęcie „równowaga hormonalna”

• podaje przyczyny cukrzycy

• omawia antagonistyczne działanie hormonów insuliny
i glukagonu

• interpretuje skutki nadmiaru
i niedoboru hormonów

• uzasadnia związek niedoboru insuliny z cukrzycą

• wymienia funkcje układu nerwowego

• wymienia elementy budowy ośrodkowego układu nerwowego i obwodowego układu nerwowego

• rozpoznaje na ilustracji ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy

• opisuje elementy budowy komórki nerwowej

• wskazuje przebieg bodźca nerwowego na ilustracji neuronu

• wyróżnia somatyczny
i autonomiczny układ nerwowy

• opisuje funkcje układu nerwowego

• porównuje działanie układu nerwowego i hormonalnego

• wykazuje związek budowy komórki nerwowej z pełnioną funkcją

• omawia działanie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego

• tłumaczy rolę regulacji nerwowo-hormonalnej
w utrzymaniu homeostazy

• wyjaśnia sposób działania synapsy

• charakteryzuje funkcje somatycznego
i autonomicznego układu nerwowego

• porównuje funkcje współczulnej
i przywspółczulnej części autonomicznego układu nerwowego

• wskazuje na ilustracji najważniejsze elementy mózgowia 

• wymienia mózgowie i rdzeń kręgowy jako narządy ośrodkowego układu nerwowego

• określa mózgowie jako jednostkę nadrzędną
w stosunku do pozostałych części układu nerwowego

• wskazuje elementy budowy rdzenia kręgowego na ilustracji

• opisuje budowę rdzenia kręgowego

• objaśnia na ilustracji budowę mózgowia 

• uzasadnia nadrzędną funkcję mózgowia w stosunku do pozostałych części układu nerwowego

• wymienia rodzaje nerwów obwodowych

• podaje po trzy przykłady odruchów warunkowych
i bezwarunkowych

• wyróżnia włókna czuciowe
i ruchowe

• opisuje na ilustracji drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym

• odróżnia odruchy warunkowe i bezwarunkowe

• wyjaśnia różnice między odruchem warunkowym
a bezwarunkowym

• charakteryzuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe

• przedstawia graficznie drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym

• dowodzi znaczenia odruchów w życiu człowieka

• przedstawia rolę odruchów warunkowych w uczeniu się

• wymienia czynniki powodujące stres

• podaje przykłady trzech chorób spowodowanych stresem

• wymienia sposoby radzenia sobie ze stresem

• wymienia przykłady chorób układu nerwowego

• przyporządkowuje chorobom układu nerwowego charakterystyczne objawy

• wyjaśnia dodatni i ujemny wpływ stresu na funkcjonowanie organizmu

• opisuje przyczyny nerwic

• rozpoznaje cechy depresji

• analizuje przyczyny chorób układu nerwowego

• analizuje związek pomiędzy prawidłowym wysypianiem się a funkcjonowaniem organizmu. W szczególności omawia wpływ snu na procesy uczenia się
i zapamiętywania oraz na odporność organizmu

VIII. Narządy zmysłów

• omawia znaczenie zmysłów
w życiu człowieka

• rozróżnia w narządzie wzroku aparat ochronny i gałkę oczną

• wymienia elementy stanowiące aparat ochronny oka

• rozpoznaje na ilustracji elementy budowy oka 

• omawia funkcje elementów budowy oka

• opisuje funkcje elementów aparatu ochronnego oka

• wyjaśnia pojęcie „akomodacja”

• omawia znaczenie adaptacji oka

• określa funkcje aparatu ochronnego i gałki ocznej

• wykazuje związek budowy elementów oka z pełnionymi przez nie funkcjami

• opisuje drogę światła w oku

• wskazuje lokalizację receptorów wzroku

• ilustruje za pomocą prostego rysunku drogę światła w oku

• omawia powstawanie obrazu na siatkówce

• planuje doświadczenie wykazujące reakcje tęczówki na różne natężenie światła

• rozpoznaje na ilustracji elementy budowy ucha 

• wymienia funkcje poszczególnych odcinków ucha

• wyróżnia ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne

• wskazuje położenie narządu równowagi

• charakteryzuje funkcje poszczególnych elementów ucha

• omawia funkcje ucha zewnętrznego, środkowego
i wewnętrznego

• wyjaśnia mechanizm odbierania i rozpoznawania dźwięków

• wskazuje lokalizację receptorów słuchu
i równowagi

• wyjaśnia zasadę działania narządu równowagi

• wymienia wady wzroku

• omawia przyczyny powstawania wad wzroku

• omawia zasady higieny oczu

• wymienia choroby oczu i uszu

• rozpoznaje krótkowzroczność i dalekowzroczność na ilustracji

• definiuje hałas jako czynnik powodujący głuchotę

• charakteryzuje wady wzroku

• wyjaśnia, na czym polega daltonizm i astygmatyzm

• charakteryzuje choroby oczu

• omawia sposób korygowania wad wzroku

• rozróżnia rodzaje soczewek korygujących wady wzroku

• analizuje, w jaki sposób nadmierny hałas może spowodować uszkodzenie słuchu

• przedstawia rolę zmysłu smaku, powonienia i dotyku

• wskazuje rozmieszczenie receptorów dotyku, smaku
i powonienia

• wymienia podstawowe smaki

• wylicza bodźce odbierane przez skórę

• opisuje kubki smakowe jako właściwy narząd smaku

• wskazuje miejsce położenia kubków smakowych

• uzasadnia, że skóra jest narządem dotyku

• analizuje znaczenie wolnych zakończeń nerwowych
w skórze 

IX. Rozmnażanie i rozwój człowieka

• wymienia męskie narządy rozrodcze i ich funkcje

• wymienia męskie cechy płciowe

• wskazuje na ilustracji narządy męskiego układu rozrodczego 

• rysuje schematycznie i opisuje plemnika

• omawia proces powstawania nasienia

• określa funkcję testosteronu

• charakteryzuje męskie pierwszo-, drugo-
i trzeciorzędowe cechy płciowe

• uzasadnia, że główka plemnika jest właściwą gametą męską

• wykazuje zależność między produkcją hormonów płciowych a zmianami zachodzącymi w ciele mężczyzny

• wymienia wewnętrzne narządy rozrodcze

• wskazuje na ilustracji wewnętrzne narządy żeńskiego układu rozrodczego

• wylicza zewnętrzne żeńskie narządy płciowe

• opisuje funkcje żeńskiego układu rozrodczego

• charakteryzuje żeńskie pierwszo-, drugo-
i trzeciorzędowe cechy płciowe

• opisuje funkcje wewnętrznych narządów rozrodczych

• tworzy w dowolnej formie prezentację na temat dojrzewania

• wykazuje związek budowy komórki jajowej z pełnioną przez nią funkcją

• wymienia żeńskie hormony płciowe

• wymienia kolejne fazy cyklu miesiączkowego

• wskazuje w cyklu miesiączkowym dni płodne
i niepłodne

• definiuje jajnik jako miejsce powstawania komórki jajowej

• interpretuje ilustracje przebiegu

cyklu miesiączkowego

• omawia zmiany hormonalne i zmiany w macicy zachodzące w trakcie cyklu miesiączkowym

• analizuje rolę ciałka żółtego

• wymienia choroby układu rozrodczego

• wymienia naturalne i sztuczne metody planowania rodziny

• wskazuje kontakty płciowe jako potencjalne źródło zakażenia układu rozrodczego

• przyporządkowuje chorobom źródła zakażenia

• wyjaśnia różnicę między nosicielstwem HIV a chorobą AIDS

• wymienia drogi zakażenia wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV oraz omawia zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez te wirusy

• przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową

• wyjaśnia konieczność regularnych wizyt
u ginekologa

• przyporządkowuje chorobom ich charakterystyczne objawy

• porównuje naturalne
i sztuczne metody planowania rodziny

• wymienia zachowania mogące prowadzić do zakażenia HIV

• ocenia naturalne i sztuczne metody antykoncepcji

• przewiduje indywidualne
 i społeczne skutki zakażenia wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV

• wymienia nazwy błon płodowych

• podaje, jak długo trwa rozwój płodowy

• porządkuje etapy rozwoju zarodka od zapłodnienia do zagnieżdżenia

• wyjaśnia pojęcie „zapłodnienie”

• charakteryzuje funkcje błon płodowych

• charakteryzuje okres rozwoju płodowego

• analizuje funkcje łożyska

• wymienia zmiany zachodzące w organizmie kobiety podczas ciąży

• omawia zasady higieny zalecane dla kobiet ciężarnych

• podaje czas trwania ciąży

• omawia wpływ różnych czynników na prawidłowy rozwój zarodka i płodu

• wyjaśnia przyczyny zmian zachodzących w organizmie kobiety podczas ciąży

• charakteryzuje etapy porodu

• uzasadnia konieczność przestrzegania zasad higieny przez kobiety w ciąży

• omawia mechanizm powstawania ciąży pojedynczej i mnogiej

• wylicza etapy życia człowieka

• wymienia rodzaje dojrzałości

• wymienia różnice w tempie dojrzewania dziewcząt
i chłopców

• określa zmiany rozwojowe
u swoich rówieśników

• opisuje objawy starzenia się organizmu

• charakteryzuje wskazane okresy rozwojowe

• przedstawia cechy i przebieg fizycznego, psychicznego
i społecznego dojrzewania człowieka

• analizuje różnice między przekwitaniem a starością

• przyporządkowuje okresom rozwojowym zmiany zachodzące w organizmie

X. Zdrowie a cywilizacja

• omawia wpływ trybu życia na stan zdrowia

• opisuje zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne

• podaje przykłady wpływu środowiska na życie i zdrowie ludzi

• przedstawia znaczenie aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania organizmu

• charakteryzuje czynniki wpływające na zdrowie

• przedstawia znaczenie pojęć „zdrowie” i „choroba”

• rozróżnia zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne

• wykazuje wpływ środowiska życia na zdrowie

• podaje przykłady trzech chorób zakaźnych i czynniki, które je wywołują

• wymienia choroby cywilizacyjne

• wymienia najczęstsze przyczyny nowotworów

• przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nowotworowych

• klasyfikuje podaną chorobę do grupy chorób cywilizacyjnych lub zakaźnych

• omawia znaczenie szczepień ochronnych

• wskazuje alergie jako skutek zanieczyszczenia środowiska

• wskazuje metody zapobiegania chorobom cywilizacyjnym

• wymienia najważniejsze choroby człowieka wywoływane przez wirusy, bakterie, protisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawia zasady profilaktyki tych chorób

• podaje kryterium podziału na choroby zakaźne
i cywilizacyjne

• podaje przykłady szczepień obowiązkowych
i nieobowiązkowych

• wyjaśnia przyczyny powstawania chorób społecznych

• oblicza własne BMI

• uzasadnia, że nerwice są chorobami cywilizacyjnymi

• uzasadnia konieczność okresowego wykonywania podstawowych badań kontrolnych

• wyjaśnia, dlaczego nie należy bez wyraźnej potrzeby przyjmować leków ogólnodostępnych oraz dlaczego antybiotyki i inne leki należy stosować zgodnie z zaleceniami lekarza

• podaje przykłady używek

• przedstawia negatywny wpływ na zdrowie człowieka niektórych substancji psychoaktywnych oraz nadużywania kofeiny
i niektórych leków (zwłaszcza oddziałujących na psychikę)

• opisuje MONAR jako miejsce, gdzie można uzyskać pomoc w leczeniu uzależnień

• opisuje wpływ palenia tytoniu na zdrowie

• omawia skutki działania alkoholu na funkcjonowanie organizmu

• wyjaśnia mechanizm powstawania uzależnień

• wyjaśnia znaczenie profilaktyki uzależnień

• wyjaśnia, jak uniknąć uzależnień

• wykazuje zależność między przyjmowaniem używek
a powstawaniem nałogu

• wykonuje w dowolnej formie prezentację na temat profilaktyki uzależnień